مهدی تدینی

بازار آزاد و دشمنان آن (شبه علم سوسیالیسم و تورم)

آنچه در این مجلد می‌خوانید مجموعه درس‌گفتاری است که لودویگ فون میزس، اقتصاددان و متفکر اتریشی، در سال 1951 در آمریکا در بنیاد آموزش اقتصاد ارائه داده است. طبعا این کتاب در میان آثاری که میزس نگاشته است به چشم نمی‌خورد، اما به‌عنوان متن پیاده‌شده درس‌گفتار شفاهی او، این امتیاز را دارد که بیان، ساختار و آهنگی متفاوت دارد. خواننده پس از چند صفحه حس می‌کند سر کلاس درس او نشسته و این پیر لیبرالیسم می‌خواهد مفاهیمی سخت را به زبانی ساده به او بیاموزد. این کتاب هم برای کسانی که قصد آشنایی با اندیشه‌های میزس را دارند مناسب است، زیرا کلیاتی از نظریه‌های او به‌دست می‌دهد، و هم برای اهل نظری که شناختی عمیق‌تر از مکتب اتریش دارند.

عناصر و خاستگاه‌های حاکمیت توتالیتر (توتالیتاریسم)

شاید بزرگ‌ترین خطا در مواجهه با نظام‌های توتالیتر خطای شناختی باشد. این اشتباه فاجعه‌بار که به سادگی می‌خواهد نظام‌های توتالیتر را در قالب انگاره‌ها و مقولات دیرینه استبداد و دیکتاتوری تعریف و فهم کند. دغدغه اصلی آرنت نیز همین است که نشان دهد توتالیتاریسم ماهیتا نوع جدیدی از حاکمیت است و یکسان‌انگاری آن با دیگر انواع حکومت باعث کوچک‌نمایی شری بی‌همتا می‌شود. آرنت جنبش‌های توتالیتر را شرح می‌دهد، اما به عنوان «حاکمیت توتالیتر» تنها بر دو رژیم تمرکز و اصرار دارد: شوروی استالینیست و آلمان ناسیونال‌سوسیالیست.با این مجلد، ادیسه سه‌گانه آرنت برای شناساندن «عناصر و خاستگاه‌های حاکمیت توتالیتر» به پایان می‌رسد - البته این مجلد را فارغ از دو جلد پیشین (یهودی‌ستیزی و امپریالیسم) نیز می‌توان خواند و فهمید.

عناصر و خاستگاه‌های حاکمیت توتالیتر (یهودی‌ستیزی)

یهودی‌ستیزی ستون فقرات ایدئولوژی ناسیونال‌سوسیالیسم بود. به همین دلیل هیتلر تا لحظه‌ای که برای خودکشی دست به تپانچه بر‏د، حاضر نشد از سیاست‌های یهودی‌ستیزانه پرهزینه خود دست بکشد. اما جهان‌بینی یهودی‌ستیزی نه اختراع هیتلر و یارانش بود و نه حتی آن‌ها چیز جدیدی به آن افزوده بودند. هنر تیره آن‌ها فقط این بود که یهودی‌ستیزی سیاسی را که پدیده‌ای متعلق به قرن نوزدهم بود، در کانون یک ایدئولوژی کارآمد سیاسی نهادند. به همین دلیل، آرنت برای شرح «توتالیتاریسم» باید از جایی دورتر شروع کند و شرح دهد که یهودی‌ستیزی سیاسی مدرن چگونه در امتداد یهودی‌بیزاری غیرسیاسی دیرینه شکل گرفت تا در قرن بعد عصای دست حاکمیت توتالیتر شود. از این‌رو این مجلد را هم می‌توان مجزا خواند و فهمید و هم به منزله ورود به نظریه توتالیتاریسم آرنت.‏

عناصر و خاستگاه‌های حاکمیت حکومت توتالیتر (امپریالیسم)

آرنت روایت خود از حاکمیت توتالیتر را از شرح یهودی ستیزی شروع کرده بود، در این مجلد به ««امپریالیسم»» می رسد. توتالیتاریسم یک شبه از زهدان تاریخ زاده نشد، بلکه می توان ریشه های آن را در پدیده های پیشا توتالیتر جستجو و دنبال کرد. آرنت در زیر عنوان کلی ««امپریالیسم»» همین پیشینه را می کاود-از اتحاد عوام و الیت تا نژادباوری اشراف، از صدور سرمایه کاپیتالیستی تا آیین اژدهاکشی ماموران گمنام، از هزارتوی بوروکراتیک کافکایی تا ولع امپریالیستی برای بلعیدن دنیا، از دماغه امید نیک تا هند... مسئله کشف قوانین تاریخ یا طبیعت بود. عصر امپریالیسم عصر پیدایش خرافه ای است که گمان می کرد اگر کسی بتواند قوانین جاودان دنیا را کشف کند، آسوده خاطر می تواند قایق خود را به جریان ابدی تاریخ بسپرد. آرنت از این باریکه راه دور ما را به دروازه عصر توتالیتاریسم می رساند.

بوروکراسی

مفهوم «بوروکراسی» همواره تداعی‌کننده‌ی تجربیاتی منفی است؛ از تشریفات کند، کاغذبازی و خونسردی بی‌عاطفه‌ی اداری تا ناکارآمدی، اتلاف انرژی و سرمایه و کارنادانی. همین جنبه‌های ملامت‌بار باعث شده است بوروکراسی امری ماهیتا منفی قلمداد شود و هیچ کس حاضر نباشد آن را گردن بگیرد - حتی جریان‌هایی که خود منادی بوروکراتیک‌سازی همه‌ی شئون زندگی اجتماعی‌اند. اما لودویگ فون میزس، اقتصاددان و متفکر اتریشی-امریکایی، در این کتاب ابتدا تعریف دقیق خود را از مفهوم بوروکراسی شرح می‌دهد و سپس خواننده را متقاعد می‌کند که «نفس» بوروکراسی شر نیست، بلکه «گسترش» بوروکراسی است که به مصیبت تبدیل می‌شود؛ گسترش بوروکراسی به حوزه‌هایی که می‌تواند تابع مدیریت بازاری باشد. از همه مهم‌تر، شرح می‌دهد که این گسترش مصیبت‌بار، ریشه در آرزومندی شهروندان برای مداخله‌ی دولت در امورشان دارد.

گفتگو با موسولینی

برای شناخت ««فاشیسم»» باید ««فاشیست ها»» را شناخت. اگر بخواهیم از میان همه فاشیست های تاریخ یک نفر را نام ببرم، بی تردید او کسی نیست مگر بنیتو موسولینی رهبر وقت ایتالیا که همزمان رهبر و الگوی فاشیست‌های دنیا بود؛ از جمله هیتلر. پس یکی از بهترین منابع برای شناخت فاشیسم آشنایی با افکار و کردار موسولینی است. اما افزون بر این، موسولینی به عنوان سوژه مطالعات تاریخی و سیاسی، شخصیت جالبی دارد. او یکی از عجیب‌ترین و متفاوت‌ترین زندگینامه‌های سیاسی را دارد؛ تا پیش از جنگ جهانی اول یکی از برجسته‌ترین سوسیالیست‌های ایتالیایی بود، اما پس از جنگ فاشیسم را سازماندهی و رهبری کرد که ضد سوسیالیستی ترین جنبش سیاسی بود. این فراز و فرود باعث می شود آشنایی با او همزمان آشنایی با تاریخ و ایدئولوژی های بزرگ جهان در نیمه اول قرن بیستم باشد. در این کتاب، یکی از بهترین منابع دست اول را برای شناخت افکار موسولینی در دست داریم.

لیبرالیسم

لیبرالیسم کلاسیک چیست و یک لیبرالِ کلاسیک چگونه به جهان می‌نگرد؟ لودویگ فون میزس، که خود از متفکران برجستۀ مکتب لیبرالیسم است، در کتاب «لیبرالیسم» به‌صورتی موجز و روشن به این پرسش پاسخ می‌دهد. کتاب «لیبرالیسم» یک کتاب مختصر و مفید و جمع‌وجور درباب لیبرالیسم کلاسیک و خطوط و مبانی اصلی آن است. کتاب «لیبرالیسم» کتابی مفید برای دانشجویان فلسفۀ سیاسی و نیز مناسب برای همۀ کسانی است که می‌خواهند با اصول اولیه و اساسی و مهم لیبرالیسم کلاسیک، به‌ویژه مکتب اتریش، یک آشنایی مقدماتی پیدا کنند و با دیدگاه‌های یکی از متفکران برجستۀ این مکتب و تعریف و تلقی او از لیبرالیسم آشنا شوند. متن اصلی کتاب «لیبرالیسم» نخستین بار در سال 1927، با عنوان Liberalismus، به زبان آلمانی منتشر شده است. نگارش و انتشار کتاب «لیبرالیسم» چنانکه در مقدمۀ مهدی تدینی بر ترجمۀ فارسی این کتاب اشاره شده، با دورانی حساس و بحرانی و پرتلاطم از تاریخ اروپا همزمان بوده است؛ دورانی که آرامش از اروپا رخت بربسته و طوفان آغاز شده است. در این دوران، فاشیسم در ایتالیا پا گرفته بود و پایه‌های خود را محکم می‌کرد و کمونیسم نیز، بعد از استیلایش بر روسیه، در حال گسترش در جهان بود. ردّ این رویدادها به‌نحوی در کتاب «لیبرالیسم» مشهود است اما این کتاب، ضمن نسبت‌اش با زمانه‌ای که در آن نوشته و منتشر شده است، هنوز هم حرفی برای گفتن دارد و کتابی است همچنان خواندنی و کاربردی برای ورود به مباحث مطرح در لیبرالیسم کلاسیک و آشنایی اولیه با دیدگاه‌های فون میزس و چارچوب نظری مکتب اتریش.

بولشویسم از موسی تا لنین (گفتگویی میان من و آدولف هیتلر)

برای آشنایی با ایدئولوژی‌های سیاسی، بهترین منبع سخنان و نوشته‌های رهبران و نظریه‌پردازان آن ایدئولوژی‌هاست. یکی از مهم‌ترین متن‌ها برای آشنایی با هیتلر و اندیشه‌های او و یارانش کتابچه‌ای است با عنوان «بولشویسم از موسی تا لنین: گفت‌وگویی میان من و آدولف هیتلر». این کتابچه که در سال 1924 منتشر شده گفت‌وگویی است میان هیتلر و دیتریش اکارت؛ کسی که هیتلر او را آموزگار خود می‌دانست و تا پایان عمر ارادتی ویژه به او داشت. در این کتابچه به ارتباط بین ایدئولوژی هیتلر و یهودی‌ستیزی- که ستون فقرات ناسیونال‌سوسیالیسم بود- پی می‌بریم و با مفهوم کلیدی «بولشویسم یهودی» آشنا می‌شویم. مترجم علاوه بر برگرداندن این کتابچه، جستار مفصلی نیز درباره نظریه/افسانه «بولشویسم یهودی» نگاشته که در بخش نخست کتاب آمده است. دیتریش اکارت، نویسنده و روزنامه‌نگار آلمانی نخستین کسی بود که هیتلر را «پیشوا» نامید و توانایی‌های خاصی را در وجود او کشف کرد.

لیبرالیسم

عناصر و خاستگاه‌های حاکمیت توتالیتر (جلد سوم) توتالیتاریسم

کاری که آرنت در کتاب توتالیتاریسم، جلد سوم از مجموعۀ سه‌جلدی عناصر و خاستگاه‌های حاکمیت توتالیتر، قصد دارد انجام دهد، هرگز وظیفه‌ای ساده و بدیهی نیست. او باید سخت‌ترین کار ممکن را انجام دهد: باید نظریه‌ای ارائه دهد که نشان دهد حاکمیت توتالیتر (یا توتالیتاریسم) چه ماهیت، ساختار، سازماندهی و کارکردی دارد. کار وقتی دشوار می‌شود که توجه می‌کنیم او دو رژیم و جنبشی را مبنای نظریه‌پردازی خود نهاده است که دشمن یکدیگر بودند و در جنگی انسانسوز میلیون‌ها نفر را از همدیگر کشتند: رژیم بولشویستی‌ــــ‌‌کمونیستی شوروی و رژیم ناسیونال‌سوسیالیستی آلمان. چگونه می‌توان بزرگ‌ترین دشمنان تاریخ را همسرشت و همذات پنداشت و در یک دسته جای داد؟ آرنت با مطالعه‌ای تطبیقی، گوشه‌گوشۀ این دو جنبش و رژیم توتالیتر را زیر ذره‌بین نظری خود قرار داده و نشان داده است این دو، با آن‌که منادیان ایدئولوژی‌هایی متضاد و متخاصمند، در نهایت سازۀ سیاسی‌ـ‌اجتماعی یکسانی را بر پا کرده‌اند که در آن انسان به معنای واقعی کلمه از فرایند هستی حذف شده است: فرایندهای هیولایيِ تاریخ (کمونیسم) و طبیعت (نازیسم) جایگزین انسان کنشگر شده است و هر انسانی‌ ـ گناهکار و بی‌گناه، کنشگر یا بی‌کنش‌ ـ سر راه این فرایندها قرار گیرد، ماننــد موجـودی کـه هیـچ‌گاه وجـود نداشتـه اسـت، از میـان بـرداشتـه می‌شـود؛ یـا بــی‌درنــگ بـه جوخــۀ اعــدام سپــرده می‌شــود یـا در ظلمــت اردوگاه‌هـا به دیـار فراموش‌شدگان (که بسی بدتر از دیار مردگان است) سپرده خواهد شد. در نهایت، پس از آشنایی دقیق با نظریه‌ای که آرنت در این اثر تدوین کرده است، می‌تـوان داوری کـرد که کـدام رژیــم بر اســاس چــه ویژگی‌هایـــی توتالیتـــر، کـــدام شبه‌توتالیتر، کدام پیشاتوتالیتر و کدام غیرتوتالیتر است.

امپریالیسم (عناصر و خاستگاه‌های حاکمیت توتالیتر 2)

کتاب امپریالیسم بخش دوم از سه‌گانه عناصر و خاستگاه‌های حاکمیت توتالیتر است که به گمان بسیاری می‌توان آن را اثر اصلی هانا آرنت دانست. کتاب چنان‌که از عنوانش انتظار می‌رود باید در باره امپریالیسم باشد، اما چون بخشی از یک منظومه نظری بزرگ‌تر است، موضوعات بسیار گسترده و نامنتظره‌ای را پوشش می‌دهد؛ گاه بازخوانی تاریخ است و گاه واکاوی اندیشه‌های نظریه‌پردازان و ایدئولوگ‌ها؛ گاه نقد ادبی است و گاه بازاندیشی در مبانی حقوق بشر یا بررسی آرایش قدرت میان استعمارگران دیرینه و نو. به همین دلیل این کتاب گنجینه سرشاری از تحلیل‌هایی پردامنه است، از آثار نویسندگانی چون فرانتس کافکا، رودیارد کیپلینگ و جوزف کنراد می‌گذرد و به مباحثی در باره حقوق بشر و زندگی بی‌تابعیت‌شدگان و مهدورالدم‌های مدرن در گوشه اردوگاه‌ها می‌رسد، از نژادباوری و جنبش‌های پان‌ژرمن و پان‌اسلاویست می‌گوید و از حاکمیت بوروکراتیک در مناطق استعماری. همه این‌ها روی هم بنیادی شناختی را می‌سازد تا در جلد بعد، با مدرن‌ترین شکل حاکمیت امپریالیستی، توتالیتاریسم، آشنا شویم.

هولوکاست (پیگرد و کشتار یهودیان)

به محض آن که اتاق پر می‌شد، درها را می‌بستند و گاز از دریچه‌ای تزریق می‌شد. بر روی دری که هوا از آن عبور نمی‌کرد، یک سوراخ چشمی قرار داشت که مردان اس اس از آن می‌توانستنذ صحنه جان کندن را ببینند. در جریان تزریق گاز، صدای بلند موتورها و آژیرها مانع آن می‌شد که فریاد مرگ قربانیان درمانده به گوش کسی رسد. به طور میانگین حدود 20 دقیقه طول می‌کشید تا در اتاق گاز دیگر کسی نجنبد. سپس درها با می‌شد تا پس‌مانده گاز به فضای باز جاری شود. در اتاق‌های گاز مدرن‌تر، تخلیه هوا با هواکش صورت می‌گرفت. زندانیانی دیگر موظف بودند دندان‌های طلا را از دهان‌ها و حلقه‌ها را از انگشتان جنازه‌ها بیرون کشند و موهایشان را بزنند. در نهایت جنازه‌ها در مرده‌سوزخانه سوزانده می‌شدند. اگر ظرفیت کوره‌های مرده‌سوزی کفایت نمی‌کرد، گور جمعی جایگزین می‌شد. حتا پس از آن که کوره‌ها چنان افزایش یافتند که برای سوزاندن 4500 جنازه در روز ظرفیت داشتند در دوران اوج نابودی سرعت کشتار به حدی بود که از توان مرده‌سوزخانه فراتر می‌رفت.