هنوز هم تصویر رفقایم پیش چشمم زنده است: خسته و کوفته بعد کار در سرمایی که به منفی 45 درجه هم می‌رسید، کیپ تا کیپ نشسته زیر قاب عکس‌هایی از مارکس و انگلس و لنین، گوش و هوششان متوجه سخنرانی‌هایی که موضوعاتشان بسیار دور بود از واقعیت زندگی آن روزهایمان. در آن روزها نقش خیال پروست همدم من بود؛ می‌دیدمش نشسته در آن اتاق دم کرده محصور با دیوارهای چوب پنبه‌ای، که بی بروبرگرد جا می‌خورد و حتی شاید احساساتی می‌شد اگر می‌شنید بیست سال پس از مرگش اسرای لهستانی، بعد از یک روز تمام سرکردن در برف و سرمایی که اغلب به منفی 40 درجه هم می‌رسید، سراپا گوش بودند برای داستان دوشس دو گرمانت، مرگ برگوت یا هرآن‌چه می‌توانستم از جهان فکری پروست به یاد بیاورم. کیف و خوشی سهیم شدن در فعالیتی فکری که بر ما مسجل می کرد هنوز توانایی اندیشیدن و واکنش نشان دادن به مسائل ذهنی را داریم ــــــ مسائلی که ازقضا هیچ دخلی به واقعیت آن روزهایمان نداشت حس و حال دلپذیری می داد به اوقاتی که در غذاخوری آن صومعه ی متروک سپری می‌شد؛ آن عجیب ترین کلاس درس عالم، احیاگر دنیایی که می‌پنداشتیم تا ابد از دست رفته است. نمی‌فهمیدیم چرا فقط ما، چهارصد افسر و سرباز، جان به در برده بودیم، از میان آن همه آدم، پانزده هزار رفیق همرزمی که جایی پشت مدار قطبی، در اقصای سیبری، ناپدید شدند بی هیچ رد و نشانی. ته آن ماتمکده، لحظاتی که به همدمی خاطراتم از پروست، دولاکروآ، و دگا گذشت، در خیالم خوش‌ترین ساعات عمر است.